در 6 ماه اول زندگی تغذیه انحصاری با شیر مادر برای رشد و تکامل کودک از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در مدت تغذیه انحصاری با شیر مادر کودک نیازی به استفاده از هیج غذایی حتی آب ندارد. تغذیه با شیر مادر نیازهای غذایی، جسمی و عاطفی کودک را تامین می کند .

از 15 روزگی نوزاد علاوه بر شیر مادر به ویتامین A+D  یا مولتی ویتامین  و از 4 ماهگی (بنا به نظر پزشک) به قطره آهن نیاز دارد.

در شرایط بیماری مثل اسهال، مصرف سرم خوراکی ORS  با نظر پزشک اشکالی ندارد.

] در بعضی شرایط با نظر پزشک متخصص بنا به وضعیت شیرخوار و منحنی رشد او ممکن است لازم باشد از 4 یا 5 ماهگی غذای کمکی برای شیرخوار شروع شود. ترتیب شروع و نحوه آن در قسمت های بعد آورده شده است.[

در شروع غذای کمکی برای کودک توجه به بعضی اصول می تواند کمک کننده باشد. یک قانون کلی در تغذیه تکمیلی آن است که حتما از موادی استفاده شود که بعدها هم در سفره خانواده وجود داشته باشد. بعلاوه توصیه می شود:

1. بعد از تغذیه شیرخوار با شیر مادر، غذای کمکی به او داده شود و غذا را هرگز قبل یا در فواصل تغذیه با شیر مادر به کودک ندهند.
2. مواد غذایی چه از نظر نوع و چه از نظر مقدار به تدریج به برنامه غذایی شیرخوار اضافه شود.
3. از یک نوع ماده غذایی ساده شروع کرده و کم کم به مخلوطی از چند نوع برسانند.
4. از یک قاشق مرباخوری شروع نموده و به تدریج بر مقدار آن اضافه نمایند. (به استثناء زرده تخم مرغ، که به اندازه یک نخود شروع می شود).
5. در شروع، غذاها نسبتا رقیق ولی کمی غلیظ تر از شیر مادر باشند و به تدریج بر غلظت آنها افزوده شود. این کار به یادگرفتن عمل جویدن کمک می کند.
6. بین اضافه کردن مواد غذایی مختلف 7-5 روز فاصله بگذارند تا شیرخوار اول به یک غذا عادت کند بعد غذای جدیدی به او بدهند. این کار باعث می شود که اگر ناسازگاری به یک ماده غذایی وجود داشت باشد شناخته شود و از طرف دیگر دستگاه گوارش شیرخوار فرصت عادت به مواد غذایی را پیدا کند.
7. تنوع در غذای کمکی مورد توجه قرار گیرد.

چگونه باید غذای کمکی را شروع کرد و ادامه داد؟

غذای کمکی در پایان 6 ماهگی (180 روزگی) شروع می شود و همزمان با شروع غذای کمکی تغذیه با شیر مادر همچنان مکرر و برحسب میل و تقاضای شیرخوار، ادامه داشته و حتی دفعات تغذیه با شیر مادر افزایش می یابد.

هفته اول ماه هفتم

شروع غذای کمکی با فرنی آرد برنج است که روز اول از یک قاشق مرباخوری یک بار در روز (ظهر) شروع شده و کم کم به مقدار و دفعات آن اضافه می شود. به طوری که روز دوم به دو قاشق مربا خوری (یک قاشق ظهر و یک قاشق عصر)، روز سوم به سه قاشق مرباخوری (ظهر و عصر و شب هر بار یک قاشق)، روز چهارم به 4 قاشق مرباخوری (صبح، ظهر، عصر و شب هر بار یک قاشق) روز پنجم به 8 قاشق مرباخوری (صبح، ظهر، عصرو شب هر بار 2 قاشق) و روز ششم و هفتم به 12 قاشق مرباخوری (صبح، ظهر، عصر و شب هر بار 3 قاشق) می رسد. می توان به فرنی به اندازه 1 قاشق چایخوری کره حیوانی نیز اضافه کرد، تا کالری بیشتری به کودک برسد.)

توجه:       

1. با شروع غذای کمکی، دادن آب جوشیده خنک شده به دفعات و حجم مورد علاقه شیرخوار، لازم است.
2. علاوه بر قطره مولتی ویتامین (25 قطره در روز یا 20 قطره ویتامین A+D) استفاده از قطره آهن (15قطره در روز و یا 2 برابر وزن شیرخوار) ضروری است.
3. اگر از قطره هایی استفاده می شود که هم مولتی ویتامین و هم آهن دارند 30 قطره در روز کافی بوده و نیازی به استفاده از قطره یا شربت آهن و یا ویتامین به طور جداگانه نیست.
4. توصیه می شود دادن قطره آهن و قطره مولتی ویتامین به کودک،  تا 2 سالگی ادامه داشته باشد.
5. بعد از دادن قطره یا شربت آهن به شیرخوار علاوه بر خوراندن کمی آب جوشیده سالم به او، باید دندان های او را با پارچه تمیزی پاک کرد یا مسواک زد.

طرز تهیه فرنی:

برای تهیه فرنی از 2 روش زیر می توان استفاده کرد :

روش اول:

1. آرد برنج (یک قاشق مرباخوری سرصاف)
2. شکر (نصف قاشق مرباخوری سرصاف)
3. شیر (ترجیحا شیر مادر) (5 قاشق مربا خوری)

آرد برنج باید اول با کمی آب و شکر (به میزان فوق) کاملا پخته شود سپس 5 قاشق مرباخوری شیر اضافه گردد. قوام فرنی باید کمی بیشتر از شیر مادر باشد. اگر از شیری به جز شیر مادر استفاده می شود حتماً باید قبلا جوشانده شود.

روش دوم:

1. آرد (برنج یک قاشق مرباخوری سرصاف)
2. شکر (نصف قاشق مرباخوری سرصاف)
3. شیر پاستوریزه (120 سی سی، معادل نصف لیوان معمولی)

در این روش اول 120 سی سی شیر پاستوریزه را به مدت 10 دقیقه می جوشانند، سپس آب جوشیده خنک شده را به آن اضافه می کنند تا حجم شیر مجددا به 120 سی سی برسد بعد آرد و شکر را به شیر اضافه می کنند و مجدداً حرارت می دهند تا به قوام فرنی برسد.

توجه: منظور از یک قاشق مرباخوری، قاشقی است با گنجایش  5 سی سی  مانند قاشق مدرج شربت های کودکان.

 

طرز تهیه حریره بادام

طرز تهیه کاملا مشابه تهیه فرنی است و همراه با افزودن آرد و شکر یک قاشق مرباخوری بادام پوست گرفته و رنده شده

( یا آسیاب شده) نیز اضافه می شود.

برای سهولت کار و رعایت تنوع در غذای شیرخوار می توان یک روز در میان از فرنی و حریره بادام استفاده کرد.

برنامه غذایی شیرخوار در ماه هشتم (دومین ماه شروع غذای کمکی)

دو هفته اول ماه هشتم

در این دو هفته ضمن ادامه برنامه قبل، زرده تخم مرغ به رژیم غذایی شیرخوار اضافه و دفعات تغذیه او 5 بار در روز می شود.

تخم مرغ را در آب به مدت 20 دقیقه می جوشانند تا کاملا سفت شود، سپس زرده سفت شده را از سفیده آن جدا نموده و روز اول به اندازه یک نخود از زرده تخم مرغ را در کمی آب جوشیده یا شیر مادر نرم و حل کرده سپس به شیرخوار می دهند.

هرروز صبح همراه با فرنی زرده تخم مرغ را به تدریج اضافه می کنند تا ظرف 10 روز به یک زرده کامل برسد. از آن به بعد یا هر روز نصف زرده تخم مرغ را همراه با 3 قاشق مرباخوری فرنی (یا حریره) به کودک می دهند یا یک روز در میان یک زرده کامل تخم مرغ به او داده و روز بعد 5 تا6 قاشق مرباخوری فرنی یا حریره بادام داده می شود.

( در صورت تمایل شیرخوار می توان هر روز 1 زرده کامل تخم مرغ نیز داده شود، در صورتیکه باعث سیری بیش از حد نشود که شیر مادر را کمتر مصرف نماید.)

برنامه غذایی شیرخوار در اواسط ماه هشتم

	صبح	10 صبح	ظهر	عصر	شب
یک روز	یک زرده کامل تخم مرغ	3 قاشق مرباخوری فرنی یا حریره	3 تا 6 قاشق مرباخوری سوپ	3 قاشق مرباخوری فرنی یا حریره	3تا6 قاشق مرباخوری سوپ
روز بعد	5 تا 6 قاشق مرباخوری فرنی یا حریره	3 قاشق مرباخوری فرنی یا حریره	3 ت 6 قاشق مرباخوری سوپ	3 قاشق مرباخوری فرنی یا حریره	3 تا 6 قاشق مربا خوری سوپ
یاهر روز	3 قاشق مرباخوری فرنی یا حریره+ نصف زرده تخم مرغ	3 قاشق مرباخوری فرنی یا حریره	3 تا 6 قاشق مربا خوری سوپ	3 قاشق مرباخوری فرنی یا حریره	3 تا 6 قاشق مربا خوری سو

(در صورتیکه شیرخوار میل به مقدار بیشتری از غذا دارد و شیر مادر را نیز به مقدار کافی می خورد تا 10 قاشق نیز اشکالی ندارد.)

توجه:

• سیب زمینی را باید بعد  از شستن کامل پخت، پوست آن را جدا کرد و سیب زمینی پخته شده را به محتویات سوپ اضافه نمود.
• معمولا یک چهارم سیب زمینی برای هر وعده سوپ و یک سیب زمینی متوسط برای سوپ تمام روز کافی است.
• یک تکه کوچک از کدو حلوایی (به اندازه یک قوطی کبریت) برای سوپ تمام روزکفایت می کند.
• استفاده از گوجه فرنگی به سوپ به فاصله سه روز از اضافه کردن یک نوع سبزی اشکالی ندارد.
• بعد از سوپ ظهر و شب می توان یک قاشق مربا خوری ماست ( 3 درصد چربی ) هم به کودک داد و مقدار آن را به تدریج و برحسب تمایل او اضافه نمود.
• بهتر است ماست با سوپ مخلوط نشود تا شیرخوار با طعم خود ماست آشنا شود. ولی اگر شیرخوار مخلوط ماست با سوپ را دوست داشت این کار بلامانع است.
• بعد از پوست کندن سیب زمینی اگر بخشی از آن سبز رنگ بود باید آن را جدا کرد و دور انداخت و بقیه سیب زمینی را که سالم و زرد رنگ است به سوپ کودک اضافه نمود.

 

طرز تهیه سوپ

• گوشت بدون چربی به اندازه یک تکه خورشتی (معمولا به اندازه یک تخم مرغ متوسط) به ترتیب اولویت و ارجحیت گوشت گوسفند، مرغ، گوساله.
• برنج یک قاشق مربا خوری
• هویج متوسط یک سوم

بعد از این که گوشت کمی پخته شد برنج و هویج اضافه می شود. پس از پختن کامل، باید همه مواد سوپ را مخلوط و نرم کرد تا به غلظت فرنی برسد.

به عنوان مثال 3 نوع سوپ که تنوع مواد غذایی در محتویات آن رعایت شده است ذکر می گردد.

1. گوشت مرغ، هویج، برنج، جعفری و سیب زمینی
2. گوشت گوسفند، لوبیا سبز، برنج، گشنیز و گوجه فرنگی
3. گوشت گوساله، کدو حلوایی، جعفری، سیب زمینی و گوجه فرنگی

اضافه کردن کمی پیاز رنده شده و خرد شده به سوپ برای رفع بوی مرغ یا گوشت اشکالی ندارد. همچنین افزودن چند قطره آب لیمو ترش تازه یا آب نارنج تازه به سوپ و غذای کودک هم آن را خوش طعم می کند و هم جذب آهن را افزایش می دهد.

 

 

دو هفته دوم ماه هشتم

برای تنوع بخشیدن به غذای کودک باید هر چند روز یک بار مواد تشکیل دهنده سوپ را تغییر داد.

هر سه روز یک بار می توان جو، بلغور گندم و رشته فرنگی را که قبلا پخته و نرم شده است به اندازه یک قاشق مرباخوری به سوپ اضافه کرد.

بعد از اضافه کردن جو، گندم و ... بهتر است به اندازه یک قاشق مرباخوری کره یا روغن مایع به سوپ اضافه نمود. افزودن کره یا روغن مایع به غذای شیرخوار به ویژه شیرخوارانی که رشد کافی ندارند به رشد آنان کمک می کند.

از سبزی های نشاسته ای و یا سایر سبزی ها می توان پوره تهیه کرد و به جای یک وعده فرنی صبح یا عصر از پوره استفاده نمود.

برنامه غذایی کودک در دو هفته آخر ماه هشتم زندگی

صبح	10 صبح	ظهر	عصر	شب
3 قاشق مربا خوری فرنی یا حریره+ نصف زرده تخم مرغ	3 قاشق مرباخوری فرنی یا حریره یا پوره	3 تا 6 قاشق مرباخوری سوپ+ 2 تا4 قاشق مرباخوری ماست	3 قاشق مرباخوری فرنی یا حریره	3 تا 6 قاشق مرباخوری سوپ+ 2 تا 4 قاشق مربا خوری ماست

 

تغذیه شیرخواران در دو هفته اول ماه نهم

 در این زمان می‌توان حبوبات را نیز به سوپ شیرخوار اضافه کرد. به طور معمول تغذیه حبوبات از عدس و ماش که هضم آسان‌تری دارند شروع می‌شود. در صورت امکان می‌توان جوانه عدس یا ماش را به محتویات سوپ افزود. در مورد سایر حبوبات مثل لوبیا چیتی، لوبیا قرمز و … بهتر است قبلا آنها را خیسانده سپس پوستشان را جدا کرده و بعد از پختن به سوپ افزود. هر سه روز یکبار می‌توان نوع حبوبات را تغییر داد. اگر از آرد حبوبات استفاده می‌شود یک قاشق مرباخوری سرصاف کافی است. اضافه کردن کره یا روغن مایع به سوپ به اندازه یک قاشق مرباخوری برای شیرخوارانی که خوب وزن نمی‌گیرند توصیه می‌شود..
 

دو هفته دوم ماه نهم

 در این دو هفته باید میوه را به صورت آب میوه تازه در منزل تهیه کرد همچنین باید از میوه‌های فصل باشد. در ابندا و در روز اول، تغذیه شیرخوار را با یک قاشق مرباخوری آب میوه همراه با یک قاشق مرباخوری آب سالم و ساده شروع کرده و کم کم به 6 قاشق مرباخوری آب میوه خالص در روز‌های بعد رسانید. آب میوه را می‌توان روزانه بعد از فرنی یا حریره در ساعت 10 صبح به شیرخوار داد.

 

برنامه غذایی شیرخوار در اواخر ماه نهم

صبح:   3 قاشق مرباخوری فرنی یا حریره + نصف زرده تخم مرغ 
ساعت ده صبح:   3 قاشق مرباخوری فرنی یا حریره یا پوره + 6 قاشق مرباخوری آب میوه فصل 
ظهر:   3 تا 6 قاشق مرباخوری سوپ + 2 تا 4 قاشق مرباخوری ماست 
عصر:   3 قاشق مرباخوری پوره یا فرنی و یا حریره 
شب:   3 تا 6 قاشق مرباخوری سوپ + 2 تا 4 قاشق مرباخوری ماست 
 

توجه:

تا یک سالگی استفاده از کیوی، انواع توت (توت سفید، توت فرنگی و تمشک) خربزه، آلبالو و گیلاس ، انگور و ... به علت ایجاد حساسیت در شیرخوار توصیه نمی شود.

 ماه یازدهم و دوازدهم

تنوع غذا در تهیه سوپ، کته، پوره و … رعایت می‌شود. همچنین با توجه به اشتهای کودک می‌توان به مقدار غذای هر وعده او اضافه کرد. توصیه می‌شود که هنوز هم از دادن غذاهای سفره خانواده به علت داشتن نمک و چاشنی اجتناب شود.

 

توجه:

از پایان شش ماهگی و همزمان با شروع غذای کمکی تا پایان 12 ماهگی، غذای اصلی شیرخوار هنوز شیر مادر است. لذا تغذیه با شیر مادر به طور مکرر و برحسب تقاضا و تمایل شیرخوار در تمام مدت شب و روز به ویژه قبل از هر وعده غذای کمکی باید مورد توجه قرار گیرد.

از دادن مواد غذایی زیر تا یک سالگی باید اجتناب کرد، چون گروهی ایجاد حساسیت می‌کنند، برخی باعث خفگی شیرخوار شده و تعدادی نیز مشکلات دیگری به وجود می‌آورند:  
ـ مواد غذایی که ممکن است در شیرخوار زیر یک سال ایجاد حساسیت کنند مانند:
 شیر گاو (جوشاندن شیر در تهیه فرنی، مقدار ماده آلرژی موجود در شیر را کم می‌کند)،

-  سفیده تخم مرغ، عسل، پنیر، شکلات، آجیل، قهوه، فلفل و ادوبه جات، نوشابه رنگی و گازدار، لپه، اسفناج و تکه های سوسیس، ترشیجات ، نمک.

 

---

* برای تهیه متن فوق از کتاب تغذیه شیرخواران از 6 تا 12 ماهگی تالیف
انجمن ترویج و تغذیه با شیر مادر استفاده شده است.